Ζήνων ο Κιτιεύς

(Κίτιο, Κύπρος 336; – 264 π.Χ.). Φιλόσοφος, ιδρυτής της στωικής σχολής. Αρχικά ασχολήθηκε με το εμπόριο. Διαβάζοντας όμως τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, αποφάσισε να στραφεί στη φιλοσοφία. Ταξίδεψε τότε στην Αθήνα και έγινε μαθητής του κυνικού Κράτητος και ύστερα του εριστικού της Μεγαρικής σχολής Στίλπωνα και του Πολέμωνα, διαδόχου του Πλάτωνα στην Ακαδημία. Περίπου το 300 π.Χ. ίδρυσε δική του σχολή στην Ποικίλη Στοά (ονομάστηκε έτσι από τους πίνακες που είχε ζωγραφίσει ο Πολύγνωτος). Ο φιλόσοφος ζούσε πολύ απλά και αρνήθηκε την πρόσκληση του μαθητή του, βασιλιά της Μακεδονίας Αντιγόνου Γονατά, να ζήσει στην αυλή του. Έγραψε πολυάριθμα έργα, από τα οποία σώζονται μόνο αποσπάσματα. Ανάμεσα σε αυτά είναι τα: Πολιτεία, Λογική, Περί παθών, Περί του καθήκοντος, Περί νόμου, Περί ελληνικής παιδείας, Πυθαγορικά κ.ά. Στον Ζ. οφείλονται όλες οι βασικές αρχές της στωικής φιλοσοφίας και κυρίως η διαίρεσή της σε λογική, φυσική και ηθική. Η γνωσιολογία και η λογική του Ζ. βασίζονταν στις αισθήσεις. Από τις αισθήσεις προέρχονται οι εικόνες των πραγμάτων και από αυτές, βαθμιαία, η εμπειρία και οι έννοιες. Κριτήρια της αλήθειας είναι οι παραστάσεις που ο Ζ. ονόμαζε καταληπτικές, δηλαδή τόσο ξεκάθαρες ώστε να μας οδηγούν στην άμεση κατανόηση των αντικειμένων. Η φυσική του είναι καθαρά υλιστική και κατακλύζεται από επιδράσεις του Ηράκλειτου, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη: υπάρχει μόνο εκείνο που μπορεί να γίνει αφορμή παραγωγής μιας ενέργειας, δηλαδή ο λόγος (η λογική), ο Θεός –και εκείνος όμως σωματικός και αφομοιωμένος στην πιο λεπτή και ευκίνητη ουσία (τη φωτιά)– και εκείνο που μπορεί να υποστεί ένα πάθος (η ύλη). Όλη η πορεία του σύμπαντος βασίζεται στον μοιραίο νόμο της ανάγκης, που ως λογικός νόμος ταυτίζεται με τη θεία πρόνοια. Η ηθική του Ζ. είναι απόλυτα άκαμπτη και αυστηρή. Υποστηρίζει ότι μόνο ένα αγαθό υπάρχει για τον άνθρωπο, η αρετή, και ένα μόνο κακό, η κακία. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο όχι μόνο δεν υπάρχουν ενδιάμεσα στάδια, αλλά το αγαθό ή το εμπεριέχουμε εξ ολοκλήρου ή δεν το έχουμε καθόλου. Συνέπεια του γεγονότος αυτού είναι η αυστηρή διαίρεση των ανθρώπων σε σοφούς και άφρονες και ότι καθετί που δεν είναι ή αγαθό ή κακό είναι αδιάφορο και είναι ανάξιο της προσοχής του σοφού. Ο Ζ. καταδίκαζε με σφοδρότητα τα πάθη, τα οποία θεωρούσε ότι έπρεπε να ξεριζωθούν από κάθε ανθρώπινη ψυχή, για να μπορέσει ο άνθρωπος να επιτύχει την ιδεώδη κατάσταση του σοφού, την απάθεια. Η βασική ηθική αρχή του ήταν το «ζην κατά την αυτού φύσιν», η οποία είναι ο λόγος που μετέχει στον παγκόσμιο λόγο. Αν αυτή η ηθική αρχή δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, ο σοφός δεν έχει άλλη διέξοδο από την αυτοκτονία. Συνεπής προς τις αρχές του ο Ζ. αυτοκτόνησε. Μαρμάρινη προτομή του φιλοσόφου Ζήνωνα του Κιτιέα, ιδρυτή της στωικής σχολής (Αρχαιολογικό Μουσείο, Νάπολη).